اکثر افراد سرگیجه و عدم تعادل ناگهانی را در مرحله‌ای از زندگی خود تجربه می‌کنند. در واقع میلیون‌ها نفر دچار نوعی اختلال تعادل هستند. منظور از اختلال تعادل عارضه‌ای است که باعث می‌شود احساس ناپایداری یا سرگیجه به شما دست بدهد، انگار که در حال حرکت کردن یا چرخیدن هستید. این عارضه غالباً ورتیگو گفته می‌شود.
یکی از شایع‌ترین علل ابتلا به اختلال تعادل به گوش داخلی مربوط می‌شود. علاوه بر این که گوش مسئول شنیدن صداها است، گوش داخلی نقش مهمی در حفظ تعادل نیز دارد. لابیرنت ساختاری در گوش داخلی است که حس تعادل را کنترل می‌کند. لابیرنت از استخوان، مجراها، بافت و اندام‌های بسیار ریز تشکیل می‌شود. این ساختارها در کنار یکدیگر به حفظ تعادل کمک می‌کنند. عفونت گوش داخلی یکی از علل متداول عدم تعادل است. این عفونت معمولاً پی‌آمد ویروس سرماخوردگی یا عفونت سیستم تنفسی فوقانی است.
علل عدم تعادل
در این بخش به بررسی علل شایع عدم تعادل می‌پردازیم.
اختلال درگیر کننده گوش داخلی
سیستم دهلیزی بخشی از گوش داخلی است که در تعادل نقش دارد. سیستم دهلیزی اطلاعات مربوط به حرکت، تعادل و جهت‌یابی فضایی را جمع‌آوری می‌کند و پیام‌هایی را به مغز می‌فرستد. چنانچه اندام‌های دهلیزی واقع در دو طرف سر عملکرد مناسبی داشته باشند، تکانه‌های متقارنی به مغز فرستاده می‌شود. اما اگر اختلالی در عملکرد سیستم دهلیزی پیش بیاید، ورودی حسی و انتقال آن به مغز با مشکل مواجه می‌شود. اختلال دهلیزی یا وستیبولوپاتی مشکلاتی را برای جهت‌یابی نیز به وجود می‌آورد. سرگیجه وضعیتی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV ) شایع‌ترین اختلال دهلیزی است؛ بعضی حرکات سر که باعث تکان خوردن ذرات موجود در گوش داخلی می‌شود، موجب شروع این اختلال می‌شود که عوارضی مانند سرگیجه، دوار سر و حالت تهوع را به دنبال دارد. این عارضه به ندرت جدی می‌شود و گاهی اوقات خود به خود، ظرف چند هفته یا چند ماه از بین می‌رود.
ضعیف شدن عضلات مرکزی بدن
مشکلات تعادلی گاهی اوقات صرفاً پی‌آمد تحلیل رفتن و ضعیف شدن عضلات است. این وضعیت عموماً در اثر بالا رفتن سن و تحلیل توده عضلانی پیش می‌آید. البته این عارضه منحصر به سالمندان نیست و احتمال بروز آن در هر سنی وجود دارد. افراد جوانی که کار اداری دارند، چنانچه در ساعات غیرکاری فعالیت داشته باشند و ورزش کنند، نباید دچار چنین مشکلی بشوند. اما اگر تنبل باشند و فعالیت نکنند، عضلات مرکزی و عضلات باسنشان، یعنی عضلاتی که بدن برای جهت‌گیری به آن‌ها نیاز دارد، ضعیف می‌شود. اگر متوجه شدید، نمی‌توانید تعادلتان را حین ورزش‌هایی که باید یک پا را مقابل پای دیگر بگذارید، حفظ کنید، مثلاً وقتی روی صخره‌های وسط یک رود راه می‌روید، تعادلتان را از دست می‌دهید؛ یا اگر حفظ تعادل روی یک پا یا روی یک وسیله ناپایدار برایتان مشکل است، شاید دلیل مشکلتان این باشد که عضلاتتان را به کار نمی‌گیرید و ورزش نمی‌دهید. یک قانون کلی درباره مغز و عضلات وجود دارد: اگر از آن‌ها استفده نکنید، به تدریج از دستشان می‌دهید.
ضعیف شدن چشم‌ها
بینایی در عملکرد سیستم دهلیزی نقش دارد و در جمع‌آوری سیگنال‌های فضایی به سیستم دهلیزی کمک می‌کند. اگر نتوانید روی وقایع و اشیاء اطرافتان، به خصوص در زمان حرکت متمرکز بمانید، این عدم تمرکز کمی گیجتان خواهد کرد. درمان این مشکل می‌تواند بسیار ساده باشد، کافی است به چشم‌پزشک مراجعه کنید و مشکل بینایی‌تان را با عینک و لنز مناسب اصلاح کنید. اگر مشکل عدم تعادل دارید و متوجه نشانه‌های دیگری از ضعف بینایی هم شده‌اید، مثلاً نمی‌توانید تابلوهای راهنمایی رانندگی را مانند گذشته به خوبی ببینید یا هنگام کتاب خواندن دچار سردرد می‌شوید، حتماً به چشم‌پزشک مراجعه کنید.
اختلال‌های عصبی
اگر مشکل عدم تعادل دارید و در عین حال احساس می‌کنید که سرتان گیج می‌رود و اتاق به دور سرتان می‌چرخد، مسلماً مشکل از قدرت عضلات مرکزی نیست. سرگیجه‌ای که باعث عدم تعادل می‌شود، می‌تواند نشانه سکته مغزی باشد؛ بنابراین اگر ناگهان دچار سرگیجه و دیگر علائم سکته مغزی مانند بی‌حسی، ضعف، اختلالات گفتاری یا بینایی شدید، به سرعت به پزشک مراجعه کنید. دمانس یا زوال عقل نیز یکی از علل شایع اختلالات تعادل است. این عارضه یادآوری خاطرات گذشته را برای بیمار دشوار می‌سازد و ارتباط بین سیگنال‌های حسی و آگاهی فضایی را از بین می‌رود. بیماری پارکینسون نیز تعادل بدن را به دلایل مختلفی از بین می‌برد که اصلی‌ترین آن‌ها مختل کردن فرآیندهای پردازش در مغز است. بیمار مبتلا به پارکینسون نمی‌تواند موقعیت بدنش را در فضا تشخیص بدهد، برای مثال احساس می‌کند که صاف نشسته است، حال آن که به عقب یا به طرفین متمایل است. همچنین بیماران پارکینسونی در اثر سکندری خوردن به راحتی زمین می‌خورند. به علاوه پارکینسون سازگار شدن با بازخورد حسی را برای بیمار دشوار می‌سازد و در نتیجه استفاده از وسایلی مانند پله برقی برای بیماران مبتلا به پارکینسون غیرممکن می‌شود.
آسیب عصبی
آسیب دیدن عصب‌هایی که اطلاعات را از مغز و نخاع به بقیه بدن منتقل می‌کنند، منجر به ابتلا به نوروپاتی محیطی می‌شود که به نوبه خود، به خصوص در صورت آسیب دیدن اعصاب مربوط به پا، مشکل عدم تعادل را به دنبال دارد. در اثر ابتلا به نوروپاتی محیطی، درون‌داد مناسب را از بخشی از بدن دریافت نخواهید کرد؛ برای مثال بیمار مطمئن نیست که پایش در کجا قرار دارد، بنابراین بدن نمی‌تواند اطلاعات حسی لازم را که برای حرکت کردن به آن‌ها نیاز دارد، دریافت کند. دیابت یکی از شایع‌ترین علل نوروپاتی محیطی است، البته مصرف بعضی داروها (مانند داروهای شیمی درمانی)، ابتلا به بیماری‌های خودایمنی، عفونت، کمبودهای تغذیه‌ای و الکلیسم نیز می‌تواند منجر به ابتلا به نوروپاتی شود. ضمناً عدم تعادل و اختلال در جهت‌یابی یکی از نخستین نشانه‌های ام اس است که سیستم عصبی مرکزی را درگیر می‌کند. چنانچه عدم تعادل نشانه ام اس باشد، معمولاً با علائم دیگری مانند تاری دید و بی‌حسی یک سمت بدن همراه است.
علائم
علائم شایع عدم تعادل به شرح زیر است:
- سرگیجه یا ورتیگو
- زمین خوردن یا احساس این که در حال افتادن هستید.
- گیجی
- تاری دید
- غش کردن یا احساس این که در فضا شناور هستید.
زمان مراجعه به پزشک
اگر ناگهان تعادلتان را از دست دادید، به پزشک مراجعه کنید. احساس سرگیجه یا گیجی می‌تواند نشانه ابتلا به یک بیماری جدی‌تر باشد. بنابراین لازم است به پزشک مراجعه کنید تا مطمئن شوید که سرگیجه و عدم تعادلتان از مشکلات جدی‌تری نشأت نمی‌گیرد.
اگر عدم تعادل ناشی از مشکلات گوش داخلی باشد، پزشک شما را به متخصص گوش و حلق و بینی معرفی می‌کند.
تشخیص و آزمایش‌های تشخیصی
پزشک ابتدا معاینه بالینی انجام می‌دهد و می‌پرسد که آیا به تازگی به بیماری خاصی مبتلا شده‌اید یا ضربه‌ای به سرتان وارد شده است یا خیر. همچنین پزشک دستور می‌دهد که آزمایش‌هایی برای تشخیص افتراقی و رد احتمال ابتلا به بیماری‌های دیگر انجام شود. این آزمایش‌ها عبارتند از:
- سی تی اسکن: در این روش از اشعه ایکس برای عکس‌برداری از زاویه‌های مختلف استفاده می‌شود تا تصویر بهتری از اندام‌های داخلی بدن به دست بیاید.
- تست شنوایی
- تست چرخش: حرکت چشم در زمانی که بیمار سرش را از یک سمت به سمت دیگر حرکت می‌دهد، بررسی می‌شود.
- آزمایش خون: آزمایش خون برای بررسی ابتلا به کم‌خونی، بالا یا پایین بودن قند خون، شمارش سلول‌های خونی، بررسی عملکرد تیروئید، کبد و کلیه و تعیین غلظت مواد شیمیایی در خون انجام می‌شود.
درمان
روش درمان عدم تعادل به علت بروز آن بستگی داد. اگر عفونت گوش داخلی علت سرگیجه باشد، آنتی بیوتیک برای درمان عفونت تجویز می‌شود. همچنین روش‌هایی برای انجام دادن فعالیت‌هایی مانند بالا و پایین رفتن از پله‌ها که خطر زمین خوردن را افزایش می‌دهد، به بیمار آموزش داده می‌شود.
پیشگیری
اکثر موارد سرگیجه یا عدم تعادل که ناشی از مشکلات گوش داخلی است، قابل پیشگیری نیست. البته می‌توانید با شستن دست‌ها و تزریق واکسن آنفولانزا خطر عفونت گوش داخلی را که یکی از شایع‌ترین علل عدم تعادل است، کاهش دهید.
