توان بخشی سکته مغزی یک فرآیند پیچیده است که با درمان سکته در بیمارستان شروع میشود سپس با توان بخشی در کلینیک و منزل ادامه می‌یابد. نوع توان بخشی به وسعت آسیب دیدگی و شدت از کار افتادگی بدن ارتباط دارد و تغییرات عملکردی پس از سکته مغزی به این مسئله بستگی دارد که کدام قسمت از مغز آسیب دیده است و وسعت آن چقدر است. داده‌های جدید نشان داده که بیش از یک سوم از افرادی که دچار سکته شده‌اند ناتوانی جسمی را تجربه میکنند که این امر بر فعالیت‌های روزمره آنها تاثیر می‌گذارد. اهداف برنامه توان بخشی پس از سکته به شرح زیر می‌باشد:
- بازآموزی مهارت‌هایی که به علت آسیب دیدگی ناشی از سکته مغزی از بین رفته است
- یادگیری روش‌های جدید برای انجام فعالیت‌های روزمره در کنار ناتوانی‌های جسمانی
برنامه توان بخشی از همان زمانی که شما وارد بخش سکته مغزی در بیمارستان می‌شوید شروع خواهد شد که معمولاً حدود ۲۴ ساعت پس از سکته انجام میشود. ممکن است شما به واحد توان بخشی ارجاع داده شوید یا به انجمن توان بخشی فرستاده شوید تا برنامه درمان شما به صورت سرپایی و با کمک متخصصین توان بخشی ادامه پیدا کند. فعالیت‌های توان بخشی پس از سکته با توجه به زمان و نیازهای شما و سطح مهارت‌هایی که دارید تغییر میکند. نیازهای شما در انتخاب نوع برنامه توان بخشی پس از سکته بسیار تأثیرگذار هستند. اعضای خانواده و پرستاران شما نیز به عنوان بخشی از برنامه توان بخشی حضور دارند و در فعالیت‌های توان بخشی شما دخیل هستند. در این مقاله به بررسی مراحل ضروری و مهم در فرآیند توان بخشی پس از سکته مغزی می‌پردازیم.
علت سکته مغزی چیست؟
سکته مغزی زمانی به وجود میآید که جریان خون رسانی به مغز یا هر قسمتی از آن قطع شود. در این شرایط سلول‌های مغز نمی‌توانند زنده بمانند زیرا حیات آنها به جریان منظم خون بستگی دارد. طی مدت کوتاهی و به دنبال قطع شدن جریان خون این سلول‌ها دچار آسیب دیدگی دائمی خواهند شد و باعث بروز ناتوانی جسمی یا حتی مرگ میشوند. هر چه علائم و نشانه‌های سکته مغزی زودتر تشخیص داده شوند و درمان گردند شانس بهبود بیمار افزایش خواهد یافت. اگر چه همه انواع سکته مغزی به علت قطع شدن جریان خون رسانی به مغز به وجود می‌آیند سکته مغزی بر اساس علت قطع گردش خون به چند دسته تقسیم میشوند که در بخش زیر به توضیح آنها خواهیم پرداخت:
- سکته مغزی ایسکمیک زمانی رخ میدهد که یکی از عروق خونی داخل مغز مسدود شود از گردش خون جلوگیری نماید. انسداد یک شریان میتواند به علت ذرات چربی در آن شریان به وجود بیاید که در طول شریان حرکت میکنند و در نهایت با مسدود کردن رگ از گردش خون در مغز جلوگیری میکنند یا ممکن است علت حرکت کردن لخته خون از سمت قلب به مغز به وجود بیاید. هنگامی که اغلب به علت گرفتگی شریان نتواند به خوبی به پمپاژ خون بپردازد خون لخته میشود و در نهایت ممکن است با پمپاژ خون از قلب خارج شود و به سمت شریانهای مغز برود. لخته خون تشکیل شده باعث میشود که گردش خون در بافت‌های مغز قطع شود و فرد دچار سکته مغزی شود.
- سکته مغزی هموراژیک زمانی رخ میدهد که یکی از عروق خونی مغز پاره میشود و خونریزی میکند. این وضعیت به علت افزایش فشار خون و یا به عنوان یکی از عوارض جانبی داروهای رقیق کننده خون به وجود میآید.
- سکته ایسکمیک گذرا که از آن تحت عنوان سکته خفیف نیز یاد میشود به علت مسدود شدن موقت یک شریان به وجود میآید. این نوع سکته برخلاف سکته ایسکمیک یا هموراژیک که باعث آسیب دیدگی دائمی مغز میشوند با علائم و نشانه‌های موقت همراه است. حدود یک سوم از افرادی که دچار این نوع سکته میشوند در آینده سکته شدیدتری را تجربه خواهند کرد.
علل بروز سکته مغزی چیست؟
عوامل متعددی در بروز سکته مغزی نقش دارند اما طبق برآوردهای انجمن ملی اختلالات نورولوژیک و سکته می‌توان از هر ۱۰ مورد سکته از بروز ۸ مورد پیشگیری کرد. برخی از عواملی که در بروز سکته مغزی نقش دارند عبارتند از افزایش فشار خون، استعمال دخانیات و مصرف بیش از حد الکل. سایر فاکتورهای خطر عبارتند از چاقی و اضافه وزن، بالا بودن کلسترول خون، دیابت، بیماری عروق کرونری، تصلب شرایین و نداشتن فعالیت جسمانی، اختلالات خونی از قبیل آنمی شدید یا داسی شدن گلبول‌های قرمز خون. علاوه بر این موارد فاکتورهای دیگری از قبیل سن، نژاد و سابقه خانوادگی در بروز این اختلال نقش دارند. مدیریت کردن این فاکتورها یکی از بهترین روش‌ها برای جلوگیری از بروز سکته مغزی است.
علائم و نشانه‌های سکته مغزی چیست و در صورت بروز آنها چه باید کرد؟
تلاش برای کنترل فاکتورهای خطر در سکته مغزی و جلوگیری از بروز سکته بهترین روش برای حفظ سلامت است. با این حال آشنایی با علائم و نشانه‌های سکته مغزی و کسب اطلاعات لازم در خصوص زمان مراجعه به پزشک و مرکز اورژانس کاملاً ضروری است. هنگامی که فردی دچار سکته مغزی میشود حتی ثانیه‌ها نیز اهمیت دارند. هرچه زودتر فرایند درمان بیمار شروع شود ریسک بروز آسیب دیدگی شدید به حداقل خواهد رسید و می‌توان زندگی فرد را نجات داد و از بروز آسیب به بافت مغز و ناتوانی جسمی جلوگیری کرد. نکات زیر را به خاطر بسپارید تا بتوانید در مواجهه با فردی که دچار سکته شده است اقدامات ضروری را انجام دهید:
- فردی که دچار سکته مغزی میشود معمولاً یک طرف صورت او حالت افتاده دارد یعنی وقتی می‌خندد یا لبخند می‌زند یک طرف از صورتش بالا نخواهد آمد.
- فرد دچار ضعف یا بی حسی در یک باز میشود و نمی‌‌تواند هر دو بازوی خود را به صورت همزمان بالا بیاورد.
- فردی که سکته کرده توانایی تکلم خود را از دست میدهد و جملات او نامفهوم است و هنگامی که از او می‌خواهید یک جمله را تکرار کند توانایی چنین کاری را ندارد.
- در صورتی که بیمار این علایم و نشانه‌ها را از خود نشان داد فورا با مرکز اورژانس تماس بگیرید و همه علائمی که بیمار دارد را برای آنها توضیح بدهید.
آشنایی با توان بخشی از سکته مغزی
فرایند توان بخشی پس از سکته در همه بیماران یکسان نیست
منظور از بخش‌های مختلفی ساخته شده است که هریک از آنها وظیفه فعالیت‌های مختلفی از قبیل زبان، احساسات و منطق را برعهده دارند. سکته مغزی میتواند در هر یک از نقاط مغز رخ دهد و بر فعالیت‌های مختلف آن تاثیر بگذارد که این امر باعث میشود الگوی بروز سکته در افراد مختلف متفاوت باشد. سکته به اشکال مختلف رخ میدهد و به همین دلیل دوران بهبود در همه افراد یکسان نیست.
وسعت و محل بروز سکته بر توان بخشی تاثیر می‌گذارد
هنگامی که شما یا یکی از اعضای خانواده شما دچار سکته مغزی میشود باید از پزشک خود در خصوص وسعت و محل بروز سکته مغزی سوال بپرسد. هر قسمت از مغز وظیفه کنترل سمت مخالف بدن را بر عهده دارد به عنوان مثال اگر سکته در سمت چپ مغز رخ دهد میتواند باعث بروز مشکل در سمت راست بدن شود. عوارض پس از سکته بسیار گسترده هستند به عنوان مثال در صورتی که سمت راست مغز دچار سکته شود فرد در تشخیص صورت افراد به مشکل بر خواهد خورد به همین دلیل مشخص کردن محل بروز سکته برای توان بخشی اهمیت بسیار زیادی دارد.
ترمیم پذیری مغز در فرایند بهبود نقش مهمی را ایفا میکند
فعال کردن قابلیت تربیت پذیری مغز در دوران بهبود پس از سکته بسیار ضروری است. منظور از ترمیم پذیری فرایندی است که مغز از آن برای ترمیم خود پس از آسیب دیدگی استفاده میکند و این فرآیند به نحوه تشکیل اتصالات عصبی جدید ارتباط دارد. در صورتی که یک بخش از مغز به علت سکته آسیب دیده باشد قابلیت ترمیم پذیری مغز به این اندام کمک میکند مجدداً به وصل کردن نقاط سالم به یکدیگر بپردازد. به این ترتیب فرآیند توان بخشی پس از سکته مغزی آغاز خواهد شد.
تکرار و تمرین رمز موفقیت توان بخشی پس از سکته است
قابلیت ترمیم پذیری مغز با تکرار و تمرین مداوم فعال میشود. در صورتی که یک فعالیت به طور مداوم تکرار شود نورونهایی که وظیفه انجام آن کار را برعهده دارند میتوانند توانایی خود را برای انجام وظایفی که دارند افزایش دهند. به عنوان مثال تکرار مداوم تمرینات ورزشی مخصوص سکته به مغز کمک میکند تا بتواند توانایی لازم برای حرکت دادن عضلات را به دست بیاورد. تکرار و تمرین رمز بهبود است.
برنامه زمانی در توان بخشی پس از سکته مغزی
اکنون که متوجه شده چگونه به درمان عوارض جانبی سکته مغزی بپردازید این سوال برای شما پیش میآید که فرآیند توان بخشی چقدر طول خواهد کشید. با ما همراه باشید تا پاسخ این سوال را بدهیم.
برنامه توان بخشی پس از سکته باید هر چه زودتر شروع شود
معمولاً برنامه توان بخشی پس از سکته مغزی یک روز از شروع درمان آغاز خواهد شد. اگر چه این فرآیند میتواند برای بیمار چالش برانگیز باشد پزشکان و درمانگران بر اهمیت ترمیم شدن فوری مغز پس از آسیب دیدگی واقف هستند به همین دلیل هر چه زودتر برنامه توان بخشی را شروع خواهد کرد. در صورتی که هرچه زودتر فرآیند توان بخشی شروع شود بیمار با سرعت بیشتری بهبود پیدا خواهد کرد.
زمان لازم برای بهبود در بیماران مختلف متفاوت است
دوران بهبود در بیماران مختلف اشکال متفاوتی میشود زیرا سکته به اشکال مختلفی بروز میکند. به طور کلی افرادی که سکته آنها خفیف بوده است میتوانند طی مدت ۶ ماه تا یک سال بهبود پیدا کنند اما در مواردی که شدت بروز سکته زیاد باشد فرایند توان بخشی چند سال طول خواهد کشید اما نباید ناامید شوید. درست است که توان بخشی پس از سکته مغزی یک فرایند طولانی است اما باز هم می‌توان نتایج حاصل از بهبود امیدوار بود.
توقف در روند پیشرفت بیماری قابل انتظار است
آهسته شدن روند پیشرفت بیماری یا توقف آن در دوران توان بخشی پس از سکته مغزی کاملاً قابل انتظار است. اکثر بیماران حدود ۳ تا ۶ ماه شاهد کند شدن روند پیشرفت خود در دوران بهبود خواهند بود که این فرآیند طبیعی است و شما می‌توانید با تحریک صحیح مغز در این شرایط نتایج بهتری را به دست بیاورید. شما باید مقداری تغییر و چالش را وارد برنامه خود کنید تا بتوانید شاهد نتایج بهتری باشید.
با نحوه جلوگیری از پسرفت بیمار آشنا باشید
در دوران توان بخشی پس از سکته اغلب بیماران دو گام به جلو بر می‌‌دارند و پیشرفت میکنند و یک گام به عقب که این فرایند کاملاً طبیعی است. پسرفت خفیف در دوران توان بخشی طبیعی است و نباید باعث نگرانی شما شود. اگر شما بر این مرحله بزرگ نمایی کنید ممکن است سرد شوید اما اگر احساس می‌‌کنید میزان پسرفت بیماری خیلی شدید است فورا با پزشک خود تماس بگیرید.
فرایند توان بخشی پس از سکته (رفتن به کلینیک و برگشتن به منزل)
اکنون که با برنامه زمانی راه‌های توان بخشی پس از سکته آشنا شدید اجازه بدهید درباره محل انجام برنامه توان بخشی صحبت کنیم.
معمولاً توان بخشی پس از سکته مغزی در کلینیک انجام میشود
پس از آن که بیمار مدت کوتاهی را در بیمارستان گذراند یا به منزل فرستاده میشود و یا به واحد توان بخشی پس از سکته ارجاع داده خواهد شد. در این دوران بیمار با متخصص فیزیوتراپی یا متخصص کاردرمانی ارتباط نزدیک خواهد داشت تا بتواند عوارض جانبی حاصل از سکته مغزی را به حداقل برساند. در این شرایط باید از برنامه توان بخشی پس از سکته در منزل نیز پیروی کند. برنامه توان بخشی شامل فعالیت‌های مختلفی است که اهداف زیر را پوشش میدهد:
- بهبود قدرت و هماهنگی عضلات
- بهبود توانایی حرکتی با استفاده از واکر، عصا یا بریس پا
- استفاده بیشتر از عضو آسیب دیده
- بهبود دامنه حرکات و رفع سفتی مفاصلی که درگیر شده است.
- برقراری ارتباط و بهبود مهارت کلامی، خوانشی و نوشتن
- بهبود حافظه و قدرت تکلم
- بهبود سلامت ذهن
برنامه توان بخشی میتواند استفاده از بازی‌های ویدیویی، رباتیک و تحریک الکتریکی عملکردی بدن برای بهبود مهارت‌های مختلف باشد.
ادامه برنامه توان بخشی در منزل کاملا ضروری است
بیمار باید بتواند هر روز در منزل به انجام تمرینات مختلف پردازد تا نتایج خوبی را از برنامه توان بخشی به دست بیاورد. استراحت کردن و ورزش نکردن در برخی روزها ضروری است و به تسریع فرایند بهبود کمک میکند زیرا مغز به استراحت نیاز دارد تا ترمیم شود. با درمانگر خود در خصوص تمرینات ورزشی سودمندی که می‌توانید در منزل انجام دهید صحبت کنید تا شما را راهنمایی کند. انجام دادن برخی تمرینات در منزل به تسریع فرایند بهبود کمک خواهد کرد.
روش‌های درمانی خانگی را امتحان کنید
بیماران مختلف از روش‌های درمانی خانگی متعددی بهره می‌گیرند. برخی از این روش‌های خانگی که میتوانند به بیماران سکته مغزی کمک کنند به شرح زیر می‌باشند:
- آینه درمانی
- تمرینات ذهنی
- راه رفتن و حرکت کردن
