فتق دیسک کمر عارضه نسبتاً رایجی است که اگرچه احتمال بروز آن در هر نقطه‌ای در امتداد ستون فقرات وجود دارد، غالباً بر ناحیه گردن یا کمر تأثیر می‌گذارد. فتق دیسک، لغزش و یا پارگی دیسک کمر، هنگامی رخ می‌دهد که یکی از دیسک‌های بالشتک مانند قرار گرفته بین مهره‌ها از جایگاه خود خارج شود و به عصب مجاور فشار وارد کند.
فتق دیسک کمر عموماً در اثر ضربه دیدن ستون فقرات و یا آسیب‌های ناشی از استفاده مفرط به وجود می‌آید، هر چند مشکلات مربوط به دیسک کمر گاهی هم نتیجه فرایند طبیعی افزایش سن است. به علاوه عامل ژنتیک نیز در ابتلا به فتق دیسک کمر و تحلیل رفتن آن مؤثر می‌باشد. فتق دیسک کمر در اکثر موارد ظرف 6 ماه بهبود می‌یابد، چون در این مدت فتق یا برجستگی به مرور زمان و در نتیجه جذب مجدد کوچک می‌شود، اما در صورت نتیجه‌بخش نبودن دارو، فیزیوتراپی، ورزش برای دیسک کمر و دیگر روش های درمانی، انجام عمل جراحی ضرورت می‌یابد. همچنین ورزش میتواند در بهبود کمر درد نقش به سزایی داشته باشد.
دیسک کمر چیست؟
دیسک‌های ستون فقرات جسم‌های بالشتک مانندی هستند که بین مهره‌ها قرار دارند. استخوان‌های ستون فقرات بدون این “ضربه‌گیرها” بر روی یکدیگر ساییده می‌شدند. دیسک‌ها علاوه بر منعطف ساختن ستون فقرات و امکان پذیر ساختن حرکاتی چون چرخیدن و خم شدن، به دلیل جذب نیروی ضربه‌ها و وزن بدن از ستون فقرات محافظت نیز می‌کنند. دیسک از لایه‌ای خارجی موسوم به آنولوس فیبروزوس و مرکز ژلاتینی مانند نرمی به نام نوکلئوس پولپوزوس تشکیل می‌شود. فیبرهایی در خارج هر دیسک وجود دارد که به مهره مجاور متصل می‌شود و دیسک را در جای خود نگه می‌دارد. بیرون زدگی دیسک کمر هنگامی رخ می‌دهد که لایه خارجی پاره شود یا شکاف بردارد و مرکز ژلاتینی آن به درون مجرای ستون فقرات راه یابد.
فضای مجرای ستون فقرات تنها برای جای گرفتن نخاع و مایع نخاعی کفایت می‌کند، بنابراین بیرون زدگی دیسک کمر و پیشروی آن به سمت این مجرا موجب فشردگی عصب‌ها یا نخاع می‌شود و در نتیجه بیمار متحمل دردی شدید و طاقت فرسا و تغییرات حسی می‌گردد. ضمناً ماده ژلاتینی درون دیسک محرک‌هایی شیمیایی تولید می‌کند که باعث درد مهره های گردن و التهاب عصب می‌شود.
علائم و نشانه ها
علائم دیسک کمر شامل درد تیز یا سنگین، گرفتگی یا اسپاسم عضلانی، ضعف، گزگز کردن یا درد ارجاعی می‌باشد.
اما این نکته را نیز در نظر داشته باشید که فتق دیسک کمر گاهی اوقات با علایم همراه نیست؛ از چنین حالتی با اصطلاح فتق دیسک بدون علامت نیز یاد می‌کنند. دیسک بین مهره‌ای گاهی دچار فتق یا بیرون زدگی می‌شود که شایعترین محل فتق دیسک در محل دیسک‌های بین مهره ای ( L4-L5 یا مهره چهارم و پنجم کمری) و مهره پنجم کمری و مهره اول استخوان خاجی یادیسک بین مهره ای S1-L5 است، اما تا زمانی که این برجستگی به عصب ستون فقرات یا نخاع فشار نیاورد، هیچ علامتی، حتی درد، بروز نخواهد کرد.
نکته بسیار مهم در مورد علائم دیسک کمر این است که این علائم به محل فتق دیسک بستگی دارند.
دیسک کمر
فتق دیسک کمر (مهره‌های کمری) با علائم زیر همراه است:
- کمر درد
- سفتی یا گرفتگی عضلات کمر
- درد منتشر شونده در پایین پا(ها)، این نوع درد را درد ارجاعی یا رادیکولوپاتی (آسیب اعصاب) کمر یا سیاتیک نیز می‌گویند.
- گزگز کردن پا(ها) یا کف پا(ها)
- ضعف پا(ها) یا کف پا(ها)
- در موارد نادر، بیمار مبتلا به علائم دیسک کمر کنترل روده یا مثانه را نیز از دست می‌دهد. (در صورت رویارویی با این علامت حتماً با مرکز فوریت‌های پزشکی تماس بگیرید.)
علت ها و دلایل
حجم مایع دیسک‌های ستون فقرات همگام با افزایش سن به تدریج کمتر می‌شود. این فرایند حدوداً از سن 30 سالگی شروع می‌شود و به تدریج به مرور زمان پیشرفت می‌کند. پارگی دیسک کمر یا ترک‌های بسیار ریزی در نتیجه خشک شدن دیسک، روی لایه خارجی پدید می‌آید که باعث شکنندگی، ضعف و آسیب پذیرتر شدن دیسک می‌شود. رایج‌ترین علت پارگی دیسک کمر و فتق دیسک عبارت‌اند از:
- فرسایش: دیسک خشک می‌شود و دیگر مانند گذشته منعطف نیست.
- حرکت‌های مکرر: گاهی علت دیسک کمر مربوط به حرکت های مکرر است. شغل، سبک زندگی و فعالیت‌های ورزشی خاص وارد کننده فشار به ستون فقرات، به ویژه کمر، ناحیه‌ای را که پیش از این آسیب‌پذیر شده است، ضعیف‌تر می‌سازد.
- بلند کردن اشیاء به شیوه نادرست: هیچ‌گاه اشیاء را هنگام خم شدن از کمر بلند نکنید؛ روش درست این است که پاها و کمر را زمان بلند کردن جسم صاف نگه دارید.
- ضربه خوردن و صدمه: وارد شدن ضربه شدید فتق، پارگی دیسک یا شکاف برداشتن دیسک را به دنبال دارد.
- چاقی: جابه‌جایی مداوم وزن اضافه، فشار مضاعفی را بر ستون فقرات وارد می‌کند و می تواند علت دیسک کمر محسوب شود.
- ژنتیک: ژن‌هایی هستند که بیشتر در بیماران دچار دیسک تحلیل رفته وجود دارند. پژوهش‌های بیشتری باید در زمینه بررسی نقش این ژن‌ها انجام شود
تشخیص دیسک کمر
پزشک یا متخصص فیزیوتراپی بر مبنای سابقه آسیب‌دیدگی، علائم صدمه دیدن دیسک ستون فقرات را تشخیص می‌دهد. متخصص فیزیوتراپی آزمایش‌های بالینی را جهت تأیید تشخیص آسیب دیسک انجام می‌دهد و وجود نشانه‌های فشردگی عصبی را بررسی می‌کند. دقیق‌ترین آزمایش تشخیصی برای تأیید میزان آسیب‌دیدگی دیسک ام.آر.آی. و سی.تی.اسکن است.
برجستگی دیسک در تصویر ام.آر.آی. مشخص می‌شود. برجستگی حاد و ناگهانی دیسک در پرتونگاری (اشعه ایکس) مشخص نمی‌شود، اما نشانه‌های آسیب دیدگی دیسک مزمن، مانند باریک شدن دیسک و بیماری‌های فرسایشی و تحلیل برنده دیسک، به چشم خواهند خورد.
روش های درمان دیسک کمر
اکثر موارد برجستگی جزیی و متوسط دیسک با استفاده از روش های محافظه‌کارانه و یا با استفاده از روش های جراحی بسته ستون فقرات درمان می‌شوند. هدف اصلی درمان دیسک کمر، التیام پارگی فیبرهای آنولوس و جذب مجدد کامل برجستگی دیسک بر تحریک مایع دیسک جهت بازگشت و قرار گرفتن در مرکز دیسک است. این امر باعث می‌شود تا فیبرهای پاره شده به یکدیگر نزدیک‌تر شود و آنولوس ساختار طبیعی خود را تا حد امکان بازیابد.
متخصص فیزیوتراپی بهترین وضعیت قرارگیری ستون فقرات را مشخص می‌کند و گاهی آن را می‌بندد و یا بریس تجویز می‌کند. ضمناً حالت‌های اندامی آسیب پذیر را به بیمار توضیح می‌دهد که از آنها اجتناب کند تا بدین ترتیب دوره بهبود کوتاه‌تر شود، همچنین متخصصان امکان درمان دیسک کمر به کمک ورزش را نیز فراهم می آورند.
هدف اصلی متخصصین فیزیوتراپی این است که با درمان به کمک ورزش، بیمار مبتلا به دیسک کمر بتواند بدون مشکل و به طور مستمر فعالیت‌های روزانه‌اش را انجام دهد. متخصص جهت نیل به این هدف برنامه‌ای درمانی را بر مبنای نتایج معاینات و ارزیابی‌ها و اهداف شخصی بیمار طراحی می‌کند. در اغلب برنامه‌های درمانی ترکیبی از تمرین‌ها، حرکات اصلاحی و حرکات ورزشی مناسب گنجانده می‌شود.
متخصص فیزیوتراپی هنگام تهیه برنامه درمانی ورزشی، موارد زیر را مدّ نظر خواهد داشت:
- درمان کمر درد با استفاده از ورزش شامل تمرین‌هایی است که فشار روی عصب را از بین می‌برند و درد و علائم دیگر دیسک کمر را، به ویژه در طول مراحل اولیه درمان کاهش می‌دهند.
- تمرین‌های کششی و افزایش انعطاف‌پذیری به منظور بهبود توانایی حرکتی مفصل‌ها و عضله‌های ستون فقرات، بازوها و پاها باید در نظر گرفته شوند. به یاد داشته باشید که بهبود دامنه حرکتی مفاصل نقشی کلیدی در تسکین درد دارد.
- تمرین‌های تقویتی ـ عضله‌های بالاتنه قوی از مفاصل ستون فقرات حمایت می‌کنند و عضله‌های قوی پا و بازو بخشی از بار تحمیلی روی آن مفاصل را به خود جذب می‌کنند.
- تمرین ایروبیک- سودمندی ایروبیک در تسکین درد، حفظ وزن ایده‌آل بدن و بهبود توانایی حرکتی و قدرت کلی به اثبات رسیده است. شایان ذکر است که تمام موارد اشاره شده از عوامل مهم مدیریت فتق دیسک به شمار می‌آیند.
شاید در وهله نخست این گونه به نظر برسد که ورزشهای کمر بسیار زیاد هستند؛ اما نگران نباشید. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، انجام تمرین‌های بیشتر به معنای تسکین سریع‌تر درد و علائم دیگر است.
متخصص فیزیوتراپی گاهی از ترکیبی از دیگر درمان‌‌ها برای درمان دیسک کمر بهره می‌گیرد:
- درمان با دست جهت افزایش توانایی حرکتی مفصل‌های خشک و عضله‌های سفت مؤثر در بروز علائم.
- آموزش شیوه انجام حرکات، ورزش مناسب دیسک کمر و حالت اندامی مناسب به منظور ایجاد تغییرهای کوچک مفید در نحوه نشستن، ایستادن، خم شدن، بلند کردن اشیاء و حتی شیوه خوابیدن موثر خواهد بود. پیاده‌سازی چنین تغییرات سودمندی تسکین درد را به ارمغان می‌آورد و به مدیریت عارضه توسط خود بیمار کمک می‌کند.
- درمان‌های مخصوص درد مانند یخ، کشش (تراکشن) و تحریک الکتریکی به کاهش دردهای شدیدی کمک می‌کنند که با تمرین یا درمان با دست آرام نمی‌شوند.
- حفظ حالت اندامی صحیح و عادت‌های حرکتی مناسب پس از فرونشستن درد نیز برای سلامتی کمر و پشت بدن بسیار مهم است.
ورزش و حرکات اصلاحی برای درمان دیسک کمر
ورزش کمر درد و حرکات اصلاحی زیر برای درمان بیرون زدگی دیسک موثر می باشد . از آن جایی که بیرون زدگی دیسک عارضه بسیار مهم و حساسی است، توصیه می شود قبل از انجام ورزشهای مربوط به دیسک کمر با فیزیوتراپ خود در مورد مناسب بودن این تمرین‌ها در ورزش برای کمر درد و نحوه انجام دادن آن (تعداد تکرار ها و شدت ورزشهای دیسک کمر) مشورت کنید. انجام مرتب و صحیح نرمش برای دیسک کمر در تسریع روند بهبودی، تاثیر بسزایی خواهد داشت. در ادامه برخی از این ورزش‌ها و حرکات اصلاحی، آورده شده است.
کشش عضله‌های خم کننده مفصل ران
روی سطح نرمی زانو بزنید، یک پا را به گونه‌ای جلو بگذارید که کف پا روی زمین باشد و در نتیجه زانوی قرار گرفته در بالای مچ با زاویه‌ای تقریباً 90 درجه خم شود. زانوی عقب روی سطح نرم با زاویه‌ای 90 درجه باقی می‌ماند. پای جلو را چند اینچ به سمت جلو بلغزانید. عضله‌های شکم و ران سمت در حال کشش را محکم کنید. مفصل ران را به جلو حرکت دهید. زاویه زانوی پشتی اکنون باید اندکی بیشتر از 90 درجه باشد. 10 ثانیه در این حالت بمانید و 5 تا 10 بار این حرکت را تکرار کنید. سپس موقعیت پاها را عوض کنید.
روش آسان‌تر انجام این کشش برای زانوها این است که تمرین را از حالت ایستاده شروع کنید. یک پا را به اندازه یک گام بلند رو به عقب ببرید، زانوی جلویی را تا جایی خم کنید که بالای پا قرار بگیرد و به طور همزمان مفصل‌های ران را جابه‌جا کنید. پای عقب را در طول این مدت صاف نگه دارید. 10 ثانیه در این حالت بمانید و حرکت را 5 تا 10 بار تکرار کنید. سپس جای پاها را عوض کنید.
کشش عضله همسترینگ
کنار یک نیمکت یا میز بایستید. پا را بلند کنید و روی میز بگذارید، به گونه‌ای که کاملاً صاف و کشیده باشد. دست‌ها را برای حفظ تعادل و پایداری روی قسمت بالای پا بگذارید. به آهستگی رو به جلو خم شوید و در این بین پا و کمر را تا زمان احساس کشش در ناحیه همسترینگ صاف نگه دارید. 10 ثانیه در این حالت بمانید، سپس به حالت نخست بازگردید و استراحت کنید. این حرکت درمان کمر درد با ورزش را 5 تا 10 بار تکرار کنید و سپس پاها را عوض کنید.
بردن هر دو زانو به سمت قفسه سینه
روی زمین دراز بکشید، بازوها را در دو سمت بدن دراز کنید و زانوها را خم کنید. در ابتدا یک زانو و سپس زانوی دیگر را به آهستگی به سمت قفسه سینه ببرید، انجام این حرکت را برای درمان دیسک کمر با قرار دادن دو دست زیر ران آسان‌تر کنید. 10 ثانیه در این حالت بمانید و حرکت را 5 تا 10 بار تکرار کنید.
بردن یک زانو به سمت قفسه سینه
در موقعیت اولیه شرح داده شده در حرکت “بالا بردن دو زانو به سمت قفسه سینه” قرار بگیرید، سپس یک زانو را به آهستگی به قفسه سینه نزدیک کنید و انجام این حرکت را با فشار هر دو دست آسان کنید. 10 ثانیه در این حالت بمانید و این ورزش برای دیسک کمر را 5 تا 10 بار تکرار کنید. سپس جای پاها را عوض کنید.
خم کردن لگن
به پشت دراز بکشید، بازوها را کنار بدن قرار دهید، زانوها را خم کنید و کف پاها را صاف روی زمین بگذارید. باید فضایی بین کف زمین و کمر وجود داشته باشد. نفس بگیرید و سپس حرکت خم کردن لگن را همزمان با عمل بازدم شروع کنید. هنگامی که نفس را بیرون می‌دهید، ناف همزمان با رو به بالا آوردن لگن به سمت ستون فقرات می‌رود. این توالی حرکتی باعث می‌شود تا کمر اندکی کشیده شود و به سمت کف زمین حرکت کند. نفس را به داخل بکشید و به حالت اولیه بازگردید. این حرکت را 10 بار تکرار کنید.
حرکت پل
به پشت دراز بکشید، بازوها را کنار بدن قرار دهید، زانوها را خم کنید و کف پاها را صاف روی زمین بگذارید. پاها را به عرض لگن باز کنید. پاشنه‌ها را روی زمین فشار دهید و مفصل‌های ران را به گونه‌ای بالا بکشید که خط مستقیمی از زانوها تا شانه‌ها ایجاد شود. باسن و عضله‌های مرکزی را محکم کنید. اگر مفصل ران شل شد، پشت بدن را پایین‌تر بیاورید. هدف این است که خط مستقیم شکل گرفته از شانه‌ها تا زانوها به مدت 20 تا 30 ثانیه حفظ شود. شاید لازم باشد تا در شروع، حالت پل را تنها برای 5 ثانیه حفظ کنید و به تدریج به موازات افزایش قدرت مدت زمان این ورزش تقویت کمر را افزایش دهید.
خم کردن همزمان مفصل‌های ران
در حالت ابتدایی توضیح داده شده برای حرکت کشش زانو تا قفسه سینه قرار بگیرید. هر دو زانو را تا جایی به سمت قفسه سینه بکشید که ران‌ها با بالاتنه یک زاویه 90 درجه را تشکیل دهد. دو دست را روی زانوها بگذارید و سعی کنید آنها را به قفسه سینه نزدیک‌تر کنید و در عین حال با دست در برابر این نزدیک شدن مقاومت کنید و مانع نزدیک‌تر شدن زانوها به قفسه سینه بشوید. 10 ثانیه در این حالت بمانید، این حرکت را پس از استراحت کردن 10 بار تکرار کنید.
حرکت کرانچ ایمن
به پشت دراز بکشید و پای چپ را دراز کنید. زانوی راست باید خمیده و کف پای راست روی زمین باشد. کف دو دست را روی زمین زیر گودی طبیعی کمر قرار دهید. سر و شانه‌ها را به آرامی، بدون خم کردن کمر یا ستون فقرات، بلند کنید. حین انجام عمل بازدم 5 ثانیه در این حالت بمانید. این ورزش مناسب دیسک کمر را 5 تا 10 بار تکرار کنید و سپس جای پاها را عوض کنید.
بلند کردن هر دو زانو
روی لبه صندلی یا نیمکت بنشینید و زانوها و پاها را کنار یکدیگر قرار دهید. اندکی به عقب خم شوید، شانه‌ها را عقب و قفسه سینه را بالا بدهید. زانوها را به سمت قفسه سینه بالا بیاورید، سپس آنها را به حالت اولیه برگردانید. این ورزش دیسک کمر را 10 بار تکرار کنید.
دوچرخه هوایی (حرکت پیشرفته‌تر)
روی لبه صندلی یا نیمکت بنشینید و زانوها و پاها را کنار یکدیگر قرار دهید. اندکی به عقب خم شوید، شانه‌ها را عقب و قفسه سینه را بالا بدهید. زانوها را به سمت قفسه سینه بالا ببرید و سپس حرکت رکاب زدن را انجام دهید. حتماً حرکت دورانی پا را انجام دهید و صرفاً پاها را عقب و جلو نبرید. حرکت پدال زدن را 10 بار به سمت بیرون و خارج از بدن و 10 بار به سمت داخل انجام دهید.
حرکت آکاردئون (پیشرفته‌ترین حرکت)
روی زمین بنشینید، زانوها را خم کنید و کف پاها را صاف روی زمین بگذارید. دست‌ها را رو به دو طرف، موازی با زمین دراز کنید. پاها را از زمین بلند کنید و زانوها را به سمت قفسه سینه ببرید. به طور همزمان دو دست را به یکدیگر نزدیک کنید و عمل بازدم را به گونه‌ای انجام دهید که انگار در حال نواختن آکاردئون هستید. سپس پاها را موازی با زمین دراز کنید و بازوها را در دو سمت بدن باز کنید.
