نوار مغز یک تست است که میتواند هرگونه ناهنجاری در امواج مغز یا در فعالیت الکتریکی مغز را نشان دهد. در این روش، الکترودهایی که از قطعات فلزی کوچک و تعدادی سیم ساخته شده‌اند، به پوست سر متصل میشوند. این الکترودها می‌توانند به شناسایی امواج الکتریکی ناشی از فعالیت سلول‌های مغز بپردازند. این امواج تقویت میشوند و به صورت گراف روی صفحه کامپیوتر ظاهر میشوند یا روی کاغذ چاپ می‌گردند، سپس پزشک آنها را تفسیر میکند. در هنگام انجام نوار مغز، پزشک به ارزیابی ۱۰۰ صفحه کاغذ یا مانیتور کامپیوتر میپردازد تا امواج الکتریکی مغز را بررسی نماید. او به نوع خاص امواج مغز توجه ویژه میکند و نحوه واکنش مغز به برخی محرک‌ها مانند نور چشمک زن را ارزیابی خواهد کرد. مطالعات مختلفی در خصوص امواج الکتریکی مغز انجام شده است و هر کدام از آنها فعالیت الکتریکی مغز در واکنش به محرک‌های نور، صدا یا لمس شدن را بررسی کرده‌اند.
فعالیت الکتریکی مغز
مغز شما یک ساختار پیچیده دارد. آخرین باری که سعی کردید یک پازل یا جدول کلمات متقاطع را حل کنید یا شروع به یادگیری یک زبان جدید کردید کی بوده است؟ آخرین بازی را به خاطر بیاورید که در وسط یک خواب عجیب و غریب بیدار شده اید یا آخرین باری که قصد داشتید مسیر خود را در یک شهری که هرگز آنجا نبوده اید پیدا کنید را تصور کنید. هنگامی که شما فکر میکنید، خواب می‌‌بینید، چیزی را مشاهده میکنید و احساس میکنید مغز به صورت مداوم در حال فعالیت است به جمع آوری اطلاعات میپردازد داده‌های موجود را پردازش میکند و آنها را به هم ربط میدهد و همه آنها را به یک تجربه مرتبط تبدیل خواهد کرد تا واقعیت را درک کنید. مغز شما زنده است و به شکل دهی نحوه مشاهده محیط توسط شما میپردازد، برخی از اشیا را نادیده می‌‌گیرد و بر روی برخی دیگر تاکید دارد و اطلاعاتی که برای شما مهم هستند را پردازش خواهد کرد. مغز داستان خود را بر اساس تفکرات، عواطف، احساسات، آرزوها و انتظارات شما می‌سازد و در نهایت رفتار شما را شکل خواهد داد. مغز شما از میلیاردها سلول ساخته شده است که نیمی از آنها نورون هستند و نیمی از آنها به فعالیت نورون‌ها کمک می‌کنند. این نورون‌ها از طریق سیناپس‌ها که به عنوان مسیرهای اصلی فعالیت‌های بازدارنده یا تحریک کننده عمل می‌کنند به هم متصل میشوند. هر نوع فعالیت سیناپسی یک تکانه خفیف الکتریکی را به وجود می‌آورد که از آنها تحت عنوان پتانسیل پسا سیناپسی یاد میشود. البته تشخیص فعالیت الکتریکی یک نورون بدون تماس مستقیم با آن کار دشواری است با این حال ۱۰ هزار نورون به هم متصل هستند و یک میدان الکتریکی را به وجود می‌‌آورند که آنقدر قوی است که بتوان، از بافت استخوان و جمجمه عبور کند. در نهایت این میدان مغناطیسی روی پوست سر بررسی می‌گردد. شما می‌توانید این وضعیت را تحت عنوان لرزش مداوم و خفیف زمین تصور کنید. هر ۵۰۰ الکتریکی میتواند آنقدر کوچک باشد که باعث جلب توجه نشود اما در صورتی که تعداد زیادی از آنها به صورت همزمان و در یک مکان و با یک ریتم مشابه رخ دهند که یک میدان مغناطیسی بزرگ ختم میشوند که قابل شنیدن هستند.
نوار مغز چه زمانی لازم است؟
از نوار مغز برای ارزیابی انواع مختلفی از اختلالات مغزی استفاده میشود. در مواردی که فرد دچار صرع است امواج الکتریکی حاصل از تشنج به صورت امواج کوتاه و نوک تیز در نوار مغزی نشان داده میشوند. افرادی که دچار ضایعات مغزی ناشی از تومور یا سکته مغزی هستند امواج مغز آنها در نوار مغز بر اساس سایز و محل بروز ضایعات مغزی غیر عادی خواهد بود. می‌توان از این روش برای تشخیص سایر اختلالاتی که بر روی فعالیت مغز تاثیر می‌گذارند از قبیل بیماری آلزایمر، برخی از بیماری‌های روانی و اختلالات خواب استفاده کرد. می‌توان از نوار مغز برای بررسی فعالیت الکتریکی مغز نیز استفاده کرد به عنوان مثال به ارزیابی تروما، مسمومیت با دارو یا وسعت آسیب دیدگی مغز پرداخت. همچنین از نوار مغز برای ارزیابی گردش خون در مغز در هنگام انجام عمل جراحی استفاده میشود. دلایل متعددی مبنی بر استفاده از نوار مغز و پیشنهاد آن توسط پزشک وجود دارد.
چگونه برای انجام نوار مغز آماده شویم؟
از پزشک خود بپرسید که قبل از انجام نوار مغز چه کارهایی را باید انجام دهید. در بخش زیر فهرستی از برخی مراحل رایج برای انجام نوار مغز را توضیح می‌دهیم که پزشک از شما میخواهد انجام دهید:
- پزشک نحوه انجام نوار مغز را برای شما توضیح میدهد و شما می‌توانید سوالات خود را از او بپرسید.
- پزشک از شما میخواهد برگه رضایت نامه برای انجام نوار مغز را امضا کنید پس با دقت آن را مطالعه کنید و هر جا که برای شما سوال پیش آمد از پزشک خود بپرسید.
- موهای خود را با دقت با شامپو بشویید اما به هیچ عنوان قبل از انجام نوار مغز از نرم کننده استفاده نکنید و اصلا به موهای خود ژل یا اسپری مو نزنید.
- فهرستی از داروها یا مکمل‌های گیاهی مصرفی خود را در اختیار پزشک قرار دهید.
- در صورت دستور پزشک ممکن است لازم باشد از مصرف برخی از داروهایی که ممکن است در انجام نوار مغز اختلال ایجاد می‌کنند خودداری کنید.
- بدون مشورت با پزشک از قطع مصرف داروهای خود اجتناب نمایید.
- حدود ۸ تا ۱۲ ساعت قبل از نوار مغز از مصرف غذا یا نوشیدنی‌های حاوی کافئین خودداری کنید.
- از همه دستورات پزشک در خصوص کاهش زمان خواب قبل از انجام نوار مغز پیروی کنید. در برخی موارد برای انجام نوار مغز لازم است شما در هنگام انجام آن بخوابید اما در برخی موارد لازم نیست. در صورتی که قرار است نوار مغز در هنگام خواب انجام شود پزشک از شما میخواهد که شب قبل فقط حدود ۴ یا ۵ ساعت بخوابید کودکان نیز نباید بیش از ۵ تا ۷ ساعت بخوابند.
- شب قبل از انجام نوار مغز یا روزی که قرار است نوار مغز انجام شود از غذا نخوردن خودداری کنید زیرا باعث میشود قند خون شما پایین بیاید و در نتیجه در کسب نتایج حاصل از نوار مغز تداخل ایجاد خواهد کرد.
- ممکن است پزشک بر اساس شرایط پزشکی شما درخواست سایر آمادگی‌های خاص را بدهد.
نوار مغز چگونه انجام میشود؟
نوار مغز را می‌توان به صورت سرپایی و یا به عنوان بخشی از فرایند درمان در بیمارستان انجام داد. فرایند انجام نوار مغز بر اساس شرایطی که شما دارید و با توجه به نظر پزشک میتواند متفاوت باشد. با پزشک خود در خصوص آنچه که در هنگام انجام نوار مغز رخ میدهد صحبت کنید. به طور کلی نوار مغز به صورت زیر انجام خواهد شد:
- پزشک از شما میخواهد که روی صندلی یا تخت قرار بگیرید.
- حدود ۱۶ تا ۲۵ عدد الکترود به کمک یک چسب مخصوص روی پوست سر شما قرار داده میشود یا آنکه از یک کلاه که روی آن الکترود قرار دارد استفاده خواهد شد.
- پزشک از شما میخواهد چشم خود را ببندید و آرام باشید و تکان نخورید.
- به محض آن که فرایند ثبت پالس‌ها شروع شد باید به هیچ عنوان تکان نخورید. پزشک از طریق پنجره ای که در اتاق وجود دارد به ارزیابی حرکات شما میپردازد تا عواملی که باعث خوانش نادرست در امواج مغز میشوند از قبیل خوردن یا پلک زدن را ارزیابی نماید. اگر شما در حال انجام این کارها باشید فرایند ثبت کردن متوقف میشود تا شما آرام شوید و موقعیت خود را عوض کنید.
- پس از آن که پزشک مرحله اولیه را انجام داد با استفاده از محرک‌های مختلف مغز شما را تحریک میکند تا به تولید آن دسته از امواج الکتریکی بپردازید که در هنگام استراحت کردن شما مشاهده نشده است به عنوان مثال ممکن است از شما بخواهد سه دقیقه نفس عمیق بکشید یا سریع نفس بکشید یا آنکه شما را در معرض نور چشمک زن قرار دهد.
- این مراحل توسط متخصص نوار مغز انجام میشود و حدود ۴۵ دقیقه تا دو ساعت طول خواهد کشید.
- در صورتی که شما به لحاظ اختلالات خواب مورد ارزیابی قرار گرفته باشید باید در هنگام انجام نوار مغز بخوابید.
- در صورتی که لازم باشد شما به مدت طولانی تری بخوابید به بیمارستان منتقل خواهید شد و به مدت ۲۴ ساعت تحت نظر باشید و از شما نوار مغز گرفته شود.
- در مواردی که ارزیابی سرپایی به مدت طولانی امکان پذیر نباشد پزشک انجام نوار مغز توسط دستگاه قابل حمل را پیشنهاد خواهد داد.
پس از انجام نوار مغز چه اتفاقی رخ میدهد؟
پس از اتمام نوار مغز، الکترودها از پوست برداشته میشوند و چسب آنها با آب گرم و استون پاک میشود. در برخی موارد، پس از بازگشت به خانه، شما باید موهایتان را بشویید. اگر پزشک از داروهای آرام‌بخش برای انجام نوار مغز استفاده کرده باشد، از شما میخواهد که تا زمان اثر دارو ادامه دهید و فردی همراه شما باشد تا شما را به خانه ببرد. ممکن است در محل نصب الکترودها التهاب و قرمزی ایجاد شود، اما این عوارض طی چند ساعت برطرف میشوند. پزشک به شما می‌گوید که چه زمانی می‌توانید دوباره داروهایی که قبل از انجام نوار مغز قطع کرده بودید را مصرف کنید. وی همچنین بر اساس وضعیت خاص شما، هر نکته مهمی که باید بدانید را توضیح خواهد داد.
تفسیر نتایج حاصل از نوار مغز به چه صورت است؟
متخصص مغز و اعصاب که در زمینه اختلالات سیستم عصبی تخصص دارد به تفسیر نتایج حاصل از نوار مغز میپردازد و سپس جواب آن را برای پزشک شما ارسال میکند تا در خصوص نتایج به دست آمده تصمیم گیری کند.
نتایج طبیعی
فعالیت الکتریکی در مغز در نوار مغز به صورت یک الگو از امواج خودش را نشان میدهد. سطوح مختلف هوشیاری از قبیل خواب و بیداری در هر ثانیه دامنه فرکانس‌های مخصوصی دارند که به صورت طبیعی در نظر گرفته میشوند به عنوان مثال هنگامی که شما بیدار هستید الگوی حرکت امواج در مقایسه با زمانی که خواب هستید سریع تر است. نوار مغز میتواند طبیعی بودن فرکانس امواج یا الگوهای آنها را نشان دهد. در صورتی که فعالیت مغز شما طبیعی باشد یعنی دچار اختلالات مغزی نیستید.
نتایج غیر عادی
غیرعادی بودن نتایج حاصل از نوار مغز میتواند به موارد زیر ارتباط داشته باشد:
- صرع یا سایر اختلالات مرتبط با تشنج
- هموراژ یا خونریزی غیر عادی
- اختلالات خواب
- آنسفالیت یا تورم مغز
- وجود تومور
- مرگ بافت مغز به علت نشت خون
- میگرن
- اعتیاد به مواد مخدر یا الکل
- آسیب دیدگی سر
شما باید در خصوص نتایج به دست آمده از نوار مغز خود با پزشک صحبت کنید. بهتر است قبل از آنکه در این رابطه با پزشک خود صحبت کنید و سوالات احتمالی خود را یادداشت نمایید تا بتوانید آنها را از او بپرسید. در صورتی که هر قسمت از جواب نوار مغز خود را متوجه نشدید با پزشک تان صحبت کنید.
خطرات و عوارض نوار مغز چیست؟
سالیان زیادی است که از نوار مغز برای اهداف تشخیص استفاده میشود و از آن تحت عنوان یک روش ایمن یاد میشود و انجام این تست با هیچ گونه دردی همراه نیست. الکترودها به ثبت فعالیت مغز می‌‌پردازند ولی شما چیزی را احساس نخواهید کرد به علاوه شما در معرض خطر شوک الکتریکی قرار نخواهید گرفت. در موارد نادر نوار مغز میتواند در فردی که دچار اختلال تشنج است باعث تشنج شود که این امر به نور چشمک زن یا نفس عمیق کشیدن ارتباط دارد که در هنگام انجام نوار مغز ممکن است رخ دهد. در صورتی که شما دچار تشنج شدید پزشک فورا به درمان آن خواهد پرداخت. سایر خطرات احتمالی بر اساس شرایط خاص شما تعیین میشوند. قبل از انجام نوار مغز درباره همه نگرانی‌هایی که دارید با پزشک خود صحبت نمایید.
چه عواملی نتیجه نوار مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟
برخی عوامل خاص یا بیماری‌ها می‌توانند بر روی نوار مغزی بگذارند که تعدادی از آنها به شرح زیر می‌باشند:
- افت قند خون به علت غذا نخوردن
- حرکت کردن چشم یا بدن در هنگام انجام نوار مغز که به ندرت باعث تداخل در نتیجه تست خواهد شد.
- نور به ویژه نور روشن یا چشمک زن
- برخی داروهای خاص از قبیل آرام بخش
- مصرف نوشیدنی‌های حاوی کافئین از قبیل قهوه، نوشابه و چای (اگر چه نوشیدنی‌ها می‌توانند نتایج حاصل از نوار مغز را تغییر دهند اغلب در تفسیر آن تاثیری ندارند)
- چرب بودن موها یا استفاده از اسپری مو
