فلج مغزی (CP) یک عارضه‌ی مغزی (عصبی) است که باعث مشکلاتی در عملکردهای حرکتی بدن می‌شود. این عارضه در طول عمر فرد وجود داشته و در مسیر ارتباطی بین مغز و عضلات اخلال ایجاد می‌کند. فلج مغزی در حرکات بدن، کنترل عضلات، هماهنگی، رفلکس‌ها، حالت بدن و تعادل تاثیرگذار است. این مشکل به دلیل وجود ضایعه و یا رشد غیرطبیعی برخی از نواحی مغز اتفاق می افتد. البته بسیاری از کودکان مبتلا به فلج مغزی از نظر ذهنی و هوش طبیعی هستند. فلج مغزی ممکن است شدت‌های مختلفی داشته باشد ولی با گذشت زمان پیشرفت نخواهد کرد. این عارضه با گذشت زمان بهبودی نیز نخواهد داشت. با تشخیص به موقع و اقدام برای درمان، کودکان می‌توانند مدیریت این عارضه را یاد بگیرند.
در این مقاله به برخی از علائم فلج مغزی در نوزادان (زیر 1 سال) اشاره خواهیم کرد. در صورتی که فکر می‌کنید هر یک از این علائم در کودک شما وجود دارند درنگ نکنید و به پزشک متخصص مراجعه کنید.
چه عواملی باعث بروز فلج مغزی در کودک می‌شوند؟
فلج سی پی زمانی بروز پیدا می‌کند که مغز آسیب دیده و یا بخشی از آن که عملکردهای حرکتی را کنترل می‌کند دچار رشد غیرطبیعی شود. این مشکل ممکن است در حین زایمان یا قبل از آن (فلج مغزی مادرزادی) اتفاق افتاده باشد. اکثر موارد فلج مغزی مادرزادی هستند و فلج‌های اتفاق افتاده بعد از زایمان شیوع کمتری دارند. به این نوع از عارضه فلج مغزی اکتسابی گفته می‌شود و معمولاً در اثر عفونت و یا ضربه به سر ایجاد می‌شود.
در بسیاری از موارد علت دقیق بروز فلج مغزی شناخته شده نیست. ممکن است این عارضه در اثر مشکلات زیر ایجاد شده باشد:
- کمبود اکسیژن رسانی به مغز
- عارضه‌های ژنتیکی
- عفونت
- خونریزی مغزی
- یرقان شدید
- ضربه به سر
کدام کودکان در خطر بروز فلج مغزی قرار دارند؟
کودکان در موارد زیر در خطر بیشتری برای ابتلا به فلج مغزی قرار خواهند داشت:
- تولد زودرس (قبل از 37 هفته)
- التهاب جفت یا مایع آمنیوتیک در اثر عفونت (کوریوآمنیونیت)
- اختلالات انعقادی خون
- وزن بسیار کم در هنگام تولد به خصوص کمتر از 1.5 کیلوگرم
- عفونت با باکتری یا ویروس
- سوء مصرف مواد و دارو در دوران بارداری
- خونریزی مغزی
- عوارض لیبر و زایمان در موارد نادر
تشخیص علائم فلج مغزی در نوزادان
باور عمومی بر این است که والدبن در مدت کوتاهی پس از تولد فرزند خود متوجه فلج مغزی خواهند شد.
با این حال بسیاری از کودکان تنها با طی کردن مراحل رشد علائم فلج سی پی را نشان می‌دهند. مشکلات حرکتی ممکن است تا ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از تولد خود را نشان ندهند.
ممکن است کودک پس از تولد در اثر ضربه به سر، عفونت و یا سکته مغزی دچار فلج سی پی شود.
برخی از شایع‌ترین علائم فلج مغزی در نوزادان عبارت‌اند از:
تاخیرات رشد
نقاط عطف رشد زمان‌هایی تخمینی برای انجام کارهایی خاص توسط نوزاد هستند که با رشد خود به این نقاط خواهد رسید.
در 2 ماهگی کودک باید بتواند سر خود را بلند کرده، نسبت به دیگران واکنش نشان داده و دست و پاهای خود را حرکت دهد.- در حدود 4 ماهگی نوزاد با تعادل بیشتری به اطراف حرکت کرده و از خود صداهایی در می‌آورد. نوزاد در این سن دست خود را به طرف اجسام دراز کرده و آن‌ها را می‌گیرد. همچنین می‌تواند با کمک شما بنشیند و غلت بزند.
- در 6 ماهگی نوزاد می‌تواند بدون نیاز به کمک بنشیند، احساسات خود را با صدا در آوردن بروز دهد و از هر دو دست خود برای گرفتن اجسام استفاده کند.
- کودک در 9 ماهگی به شدت کنجکاو شده و در محیط اطراف خود جستجو می‌کند. در این سن کودک چهار دست و پا رفته و با گرفتن یک میله یا پله سعی می‌کند بایستد. حرکات ظریف نوزاد مثل گرفتن اجسام با انگشت و استفاده از دست برای رساندن منظور خود نیز در این سن رشد خواهند کرد. همچنین کودک در این سن به طور هدفمندتری با وسایل خود بازی کرده و می‌تواند یک کتاب را ورق بزند.
- در حدود 1 سالگی کودک معمولاً بدون نیاز به کمک می‌تواند بایستد و بنشیند، به طرف اجسام اشاره کند، چند قدم راه برود و کلمه‌های ساده‌ای را بگوید.
روند رشد طبیعی هر کودک متفاوت بوده و در صورتی که کودک شما دیرتر به برخی از این توانایی‌ها دست پیدا می‌کند جای نگرانی وجود نخواهد داشت. ممکن است زمانی که کودک بر روی رشد در یکی از حیطه‌ها مثل چهار دست و پا رفتن تمرکز می‌کند، حیطه‌های دیگر مثل مهارت‌های حرکتی ظریف مقداری عقب بیفتند.
در صورتی که سرعت رشد کودک شما پایین است مراجعه به پزشک و بررسی بیشتر ضروری خواهد بود ولی حتی پزشک نیز برای تشخیص فلج مغزی در سنین پایین نمی‌تواند به طور مطمئن عمل کند.
بسیاری از کودکانی که شک به فلج مغزی در آن‌ها وجود دارد در نهایت به این عارضه مبتلا نبوده و تا سن 2 سالگی علائم آن‌ها از بین می‌رود.
توان عضلانی نامتناسب
اگر در زمان بغل کردن کودک خود متوجه شل یا سفت بودن عضلات او شدید ممکن است کودک شما به فلج مغزی مبتلا باشد. تون عضلانی بالا می‌تواند نشان دهنده‌ی اسپاسم عضلانی باشد. این مشکل اصلی‌ترین نشانه‌ی وجود فلج مغزی بوده و در طی آن شاهد سفتی و حرکت محدود عضلات خواهید بود.
ممکن است نوزاد مبتلا به این مشکل برای مدت طولانی مشت خود را باز نکند، پاهای خود را ضربدری نگه دارد و یا زانوهای او همیشه خم باشند.
تون عضلانی کم (هایپوتونی) را می‌توان با کمبود قدرت، شل شدن اندام‌ها و عدم توانایی برای نگه داشتن سر تشخیص داد.
کودکان مبتلا به فلج مغزی ممکن است به طور متناوب دچار شل یا سفتی عضلات شوند که در این صورت به نظر می‌رسد نوزاد به طور مداوم در حالت حرکت کردن است.
لرزش یا ترمور
اگر در زمان گرفتن اجسام توسط نوزاد متوجه لرزش دست‌های او شدید ممکن است کودک شما به فلج مغزی آتاکسیک مبتلا باشد. این نوع از فلج مغزی باعث عدم هماهنگی و تعادل در بدن می‌شود.
در این عارضه برخی از حرکات خاص باعث فشار بیش از حد بر روی مخچه (که مسئول حرکات ظریف و دقیق است) شده و لرزش ایجاد می‌کنند. این مشکل می‌تواند رشد حرکات ظریف مثل نوشتن و استفاده از قاشق و چنگال را در کودک شما مختل کند.
غذا نخوردن صحیح
غذا نخوردن کودک به اندازه‌ی کافی می‌تواند نشانه‌ای از وجود اختلالات حرکتی در دهان باشد. فلج مغزی می‌تواند همه‌ی نواحی بدن ازجمله عضلات دهان را درگیر کند. این مشکل می‌تواند باز و بسته کردن دهان و عمل بلع را برای کودک شما دشوار کند.
به طور کلی مشکلات مربوط به غذا خوردن به راحتی تشخیص داده شده و باید سریعاً به پزشک گزارش داده شوند تا از بروز سوء تغذیه جلوگیری شود.
فلج مغزی کودک چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص فلج مغزی معمولاً تا سن 6 تا 12 ماهگی انجام نمی‌شود. در این زمان کودک باید به نقاط عطف رشد برسد. این نقاط عطف عبارت‌اند از نشستن، ایستادن، راه رفتن و کنترل سر و دست‌ها. پزشک در مورد علائم و سوابق پزشکی کودک از شما سؤال خواهد کرد. همچنین معاینه‌ی فیزیکی برای کودک شما انجام خواهد شد.
ممکن است از تست‌های زیر نیز برای کمک به تشخیص استفاده شود:
- معاینه عصبی. بررسی رفلکس‌ها و عملکردهای مغزی و حرکتی.
- اسکن MRI. در این روش از آهنرباهای بزرگ و یک کامپیوتر برای گرفتن تصاویر دقیق از ارگان‌ها و بافت های داخل بدن استفاده می‌شود. در این روش از اشعه ایکس استفاده نمی‌شود. این اسکن معمولاً برای بررسی فلج مغزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- معاینه غذا خوردن. در این روش از اشعه‌ی ایکس استفاده شده و وقایع اتفاق افتاده از زمان وارد شدن غذا به دهان کودک تا زمان بلع آن را ثبت می‌کند.
- الکتروانسفالوگرافی (EEG). این تست فعالیت الکتریکی مغز را بررسی می‌کند.
- آنالیز آزمایشگاهی الگوی راه رفتن. در این روش الگوی راه رفتن کودک مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- سی تی اسکن. در این روش از اشعه‌ی ایکس و یک کامپیوتر برای ایجاد تصاویر دقیقی از داخل بدن استفاده می‌شود. سی تی اسکن می‌تواند تصاویر دقیقی را از هر نقطه‌ی بدن ازجمله استخوان‌ها، عضلات، چربی و ارگان‌ها ارائه دهد. سی تی اسکن نسبت به گرافی ساده دقت بالاتری خواهد داشت.
- مطالعات ژنتیکی. این آزمایشات می‌توانند مشکلات ژنتیکی که در خانواده منتقل می‌شوند را تشخیص دهند.
- تست‌های متابولیک. این آزمایش‌ها کمبود برخی آنزیم‌های لازم برای عملکردهای اصلی بدن را تشخیص می‌دهند
درمان فلج مغزی چیست؟
فلج مغزی در کودکان یک عارضه‌ی مادام العمر است که نیازمند رسیدگی پزشکی مداوم خواهد بود. در حالی که این عارضه درمان قطعی ندارد گزینه‌های درمانی مختلفی وجود دارند که می‌توانند برای مدیریت و کاهش علائم عارضه مورد استفاده قرار بگیرند.
ازجمله روش‌های درمانی رایج برای فلج مغزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دارودرمانی. داروهای خاصی وجود دارند که می‌توان از آن‌ها برای گرفتگی یا شل بودن عضلات در کودکان استفاده کرد. این داروها معمولاً به رفع علائم مثل اسپاسم، تشنج و غیره کمک می‌کنند. تزریقات عضلانی تجویز شده توسط پزشک نیز می‌توانند به برداشتن فشار از روی ریشه‌های عصبی کمک کنند.
- فیزیوتراپی. فیزیوتراپی یک روش درمانی مهم برای فلج مغزی است. از آن جایی که این عارضه در حرکات بدن اختلال ایجاد می‌کند، تمرینات درمانی مخصوص می‌توانند به بهبود عملکرد حرکتی کمک کنند. فیزیوتراپی همچنین برای تقویت عضلات، بهبود انعطاف پذیری و تعادل و تقویت حرکات مناسب خواهد بود.
- کار درمانی. کار درمانی می‌تواند به کودک در انجام کارهای روزمره‌ی خود کمک کند. با استفاده از این روش درمانی، درمانگر عملکردهای لازم برای انجام فعالیت‌های روزمره را تقویت می‌کند.
- گفتار درمانی. برخی از کودکان مبتلا به فلج مغزی از مشکلات ارتباطی نیز رنج می‌برند. گفتار درمانی می‌تواند روش‌های موثری را به آن‌ها برای ارتباط بهتر ارائه دهد.
- ارتوز و وسایل طبی. یکی از مؤثرترین روش‌ها برای مدیریت فلج مغزی خفیف، استفاده از وسایل طبی خواهد بود. در صورتی که پاهای کودک درگیر شده باشند مهم است که قبل از تشویق او برای راه رفتن به مشکل موجود رسیدگی کنید. راه رفتن با الگوی نامناسب باعث ایجاد عادت‌های اشتباه راه رفتن شده و می‌تواند منجر به درد مزمن و مشکلات راه رفتن در آینده شوند. در صورتی که کودک در پاهای خود دچار اسپاسم باشد استفاده از بریس می‌تواند به حفظ حالت مناسب پا برای راه رفتن کمک کند.
- بوتاکس. پزشک می‌تواند با تزریق بوتاکس به عضلاتی که دچار اسپاسم شده‌اند به رفع تون بالای عضله کمک کند. بوتاکس با مسدود کردن سیگنال‌های عصبی اضافه به رفع موقت اسپاسم کمک می‌کند. این تزریقات معمولاً چند ماه ماندگاری داشته و پس از آن دوباره عضله دچار اسپاسم خواهد شد.
روش‌های درمانی دیگری نیز وجود دارند که استفاده از آن‌ها به نوع فلج مغزی بستگی خواهد داشت. رفتار درمانی، درمان آبریزش از دهان، آب درمانی و روش‌های دیگر از جمله راهکارهایی برای حمایت از بیماران خواهند بود.
چه زمانی عمل جراحی لازم خواهد بود؟
در برخی از موارد مداخلات جراحی برای درمان فلج مغزی لازم خواهند بود. می‌توان با استفاده از عمل جراحی برخی از بدشکلی‌های موجود را درمان کرد. عمل جراحی می‌تواند در موارد زیر کمک کننده باشد:
- بازیابی عملکرد حرکتی با ترمیم عضله‌ی سفت شده
- اصلاح قوس ستون فقرات
- کاهش گرفتگی پاها
آیا فلج مغزی کودکان بر طول عمر آن‌ها تاثیرگذار است؟
یک انتقاد غلطی که برخی از افراد دارند، این است که طول عمر کودکان مبتلا به فلج مغزی کمتر از افراد عادی است. در واقع، تشخیص فلج مغزی هیچ تأثیری بر امید به زندگی کودکان ندارد.
با این حال، کودکان مبتلا به فلج مغزی نیاز به ارزیابی‌ها و مداخلات پزشکی در طول عمر خود دارند. این مداخلات می‌تواند شامل درمان‌های فیزیوتراپی، درمان‌های درمانی، و سایر اقدامات پزشکی باشد. هدف از این مداخلات، بهبود عملکرد کودکان، کمک به توسعه حرکتی و عملکردی بهینه و بهبود کیفیت زندگی آن‌ها است.
به طور خلاصه، امید به زندگی کودکان مبتلا به فلج مغزی تحت تأثیر تشخیص این بیماری قرار نمی‌گیرد. با ارائه مراقبت‌های پزشکی مناسب و مداخلات درمانی، آن‌ها می‌توانند یک زندگی بهتر و پرمعنا را تجربه کنند.
چگونه می‌توانم از فلج مغزی در کودک خود پیشگیری کنم؟
از آن جایی که علت بروز فلج مغزی به طور واضح مشخص نیست نمی‌توان اقدام خاصی در جهت پیشگیری از آن انجام داد. فلج مغزی ژنتیکی نیز قابل پیشگیری نیست ولی می‌توان برای کاهش عوامل خطر مربوط به آن اقداماتی را انجام داد:
- در طول بارداری و قبل از آن سعی کنید سلامت خود را به طور کامل حفظ کنید. برای مراقبت‌های بارداری نیز به طور منظم به پزشک خود مراجعه کنید.
- در طی بارداری سیگار نکشید.
- واکسن‌های موجود برای برخی از بیماری‌هایی که به رشد کودک آسیب می‌زنند را دریافت کنید.
فلج مغزی اکتسابی پس از تولد معمولاً در اثر عفونت یا ضربه به سر ایجاد می‌شود. می‌توان با سالم و ایمن نگه داشتن کودک از بروز برخی از این مشکلات جلوگیری کرد:
- واکسن‌های کودک خود را طبق برنامه بزنید.
- با استفاده از صندلی مخصوص کودک در خودرو، استفاده از وسایل ایمنی در منزل و مراقبت از کودک در زمان شنا و فعالیت‌های دیگر از آسیب دیدن او جلوگیری کنید.