اختلالات مفصل گیجگاهی فکی (TMJ) عارضه‌هایی هستند که مفصل‌های فک و رباط‌ها و عضله‌های اطراف را درگیر می‌کنند. اختلال مفصل گیجگاهی فکی می‌تواند پیامد سانحه، اختلال بایت، آرتریت یا ساییدگی باشد. از علائم شایع TMJ می‌توان به حساسیت فک به لمس، سردرد، گوش‌درد و درد صورت اشاره کرد.
روش‌های مختلفی برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی به کار برده می‌شود که از درمانهای ساده خانگی و خودمراقبتی و درمانهای غیرجراحی محافظه‌کارانه تا تزریق و جراحی باز را شامل می‌شود. اکثر کارشناسان موافق‌اند که درمان را باید با روش‌های غیرجراحی محافظه‌کارانه شروع کرد و به عنوان آخرین راه‌حل به جراحی پناه برد.
اختلال مفصل گیجگاهی فکی چیست؟
TMJ سرواژه مفصل گیجگاهی فکی است. مفصل‌های گیجگاهی فکی در دو طرف صورت، دقیقاً زیر گوش‌ها قرار دارند. مفصل‌های گیجگاهی فکی استخوان فک پایین را به جمجمه متصل می‌کنند و به حرکاتی مانند جویدن و حرف زدن کمک می‌کنند.
نقص در عملکرد مفصل فکی گیجگاهی زمانی رخ می‌دهد که عضله‌ها و رباط‌های دور مفصل‌های فک ملتهب یا تحریک می‌شوند. اختلال TMJ می‌تواند حاد یا مزمن باشد و درد ناشی از آن از خفیف تا شدید متغیر است.
علائم شایع TMJ
اختلال مفصل گیجگاهی فکی شایع‌ترین اختلال در در بازه سنی 20-40 سال است و در بانوان شایع‌تر از آقایان است. شایع‌ترین علائم اختلال مفصل فکی گیجگاهی به شرح زیر است:
- درد فک
- سردرد
- گوش درد
- درد گردن یا شانه‌ها
- دشواری در باز کردن کامل دهان
- «قفل» شدن فکها در حالت باز یا بسته دهان
- صدای از جا درآمدن یا روی هم ساییده شدن مفصل فک هنگام باز کردن یا بستن دهان
- احساس خستگی در صورت
- دشواری در جویدن
- تینیتوس یا زنگ زدن گوش
- تغییر در روش روی هم قرار گرفتن و مرتب بودن دندان‌ها
- ورم کردن یک طرف صورت
- دندان درد
دلایل اختلالات مفصل گیجگاهی فکی
دلیل ابتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی در بسیاری از موارد مشخص نیست. آسیب دیدن فک یا مفصل می‌تواند علت ابتلا به اختلال مفصل فکی گیجگاهی باشد. همچنین ابتلا به بعضی بیماری‌های دهان و دندان، از قبیل موارد زیر می‌تواند علت اختلال مفصل گیجگاهی فکی باشد:
- آرتریت
- ساییدگی مفصل
- عادت دندان‌قروچه کردن و روی هم ساییدن دندان‌ها
- مشکلات ساختاری مادرزادی فک
- اختلال‌های رشدی
عامل‌های خطر
هرچند عامل‌هایی وجود دارند که غالباً مرتبط با اختلال TMJ دانسته می‌شود، علت مستقیم ابتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی هنوز ثابت نشده است.
عامل‌های خطر اختلال مفصل گیجگاهی فکی عبارتند از:
- هورمون‌های زنانه: این نظریه مطرح شده است که استروژن می‌تواند در ابتلا به اختلال TMJ نقش داشته باشد
- حالت اندامی نامناسبی که به عضله‌های گردن و صورت فشار بیاورد
- استرس بلندمدت
- هایپرموبیلیتی یا شل بودن مفصل فک
تشخیص اختلال مفصل گیجگاهی فکی
تشخیص اختلالات مفصل گیجگاهی فکی می‌تواند دشوار باشد. تست استانداردی برای تشخیص اکثر اختلال‌های TMJ وجود ندارد. متخصص وجود ورم یا حساسیت به لمس را بررسی می‌کند و از آزمایش‌های تصویربرداری مختلف مانند موارد زیر استفاده می‌کند:
- رادیوگرافی: برای گرفتن عکس رادیوگرافی از فک و دندان‌ها معمولاً از بیمار خواسته می‌شود که قطعه دهانی کوچکی را گاز بگیرد، سپس دستگاه تصویربرداری دور سر بیمار چرخانده می‌شود. استخوان‌های داخل و دور فک و محل قرارگیری دندان‌ها در عکس رادیوگرافی دیده می‌شود.
- سی تی اسکن: CT اسکن فک مشاهده استخوان‌ها و بافت‌های مفصل را به روشی پیشرفته‌تر از رادیوگرافی معمولی برای پزشک ممکن می‌سازد.
- MRI: مشکلات ساختار فک در MRI فک مشخص می‌شود. در MRI یا اسکن تصویربرداری رزونانس مغناطیسی از میدان مغناطیسی برای به دست آوردن تصاویری دقیق از اندام‌ها و بافت‌ها استفاده می‌شود.
چه زمانی باید برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی اقدام کرد؟
اگر علائم شایع اختلال مفصل گیجگاهی فکی مانند درد فک، به سختی باز کردن دهان یا صدا دادن فک را تجربه کردید، فوراً از متخصص وقت بگیرید. همچنین اگر دندان قروچه می‌کنید یا دندان‌ها را روی هم فشار می‌دهید، باید به متخصص مراجعه کنید، چون این عادت می‌تواند موجب ابتلا به اختلال TMJ شود.
درمان اختلال TMJ
علائم اختلال مفصل گیجگاهی فکی در بعضی موارد بدون درمان برطرف می‌شود. گستره درمان اختلال TMJ از درمانهای خانگی ساده و خودمراقبتی و درمانهای محافظه‌کارانه تا تزریق و جراحی باز متغیر است. اکثر متخصصان موافق‌اند که درمان اختلال مفصل فکی گیجگاهی باید با درمانهای غیرجراحی محافظه‌کارانه شروع شود و جراحی به عنوان آخرین راه‌حل به کار برده شود.
درمان غیر جراحی اختلال TMJ
پزشک متخصص در ابتدا درمانهای غیرجراحی همچون دارودرمانی و فیزیوتراپی را به بیمار پیشنهاد می‌کند. برخی از این درمان‌ها عبارتند از:
درمان دارویی
درمانهای غیرجراحی مختلفی برای اختلال مفصل گیجگاهی فکی وجود دارد، در کنار این درمان‌ها مصرف داروهای زیر نیز می‌تواند درد ناشی از اختلالات مفصل فکی گیجگاهی را تسکین دهد:
- داروهای مسکن و ضدالتهاب: اگر مسکن بدون نسخه برای تسکین درد اختلال مفصل گیجگاهی فکی کافی نباشد، پزشک یا دندانپزشک مسکن قوی‌تری، مانند ایبوپروفن تجویزی قوی، را برای مدتی محدود تجویز می‌کند.
- ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای: ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای مانند آمی‌تریپتیلین عمدتاً برای درمان افسردگی کاربرد دارند، اما گاهی در دوزهای پایین برای تسکین درد، کنترل دندان قروچه و بی‌خوابی نیز تجویز می‌شوند.
- داروهای شل کننده عضله: این دسته از داروها گاهی به مدت چند روز یا چند هفته برای کمک به تسکین درد ناشی از اختلالات TMJ که پیامد اسپاسم یا گرفتگی عضله هستند، مصرف می‌شوند.
درمانهای غیرجراحی
درمانهای غیردارویی اختلال مفصل فکی گیجگاهی عبارتند از:
- اسپلینت دهان یا محافظ (گارد) دهان (دستگاه‌های اکلوزال): بیماران دچار درد فک غالباً از گذاشتن محافظی نرم یا سخت روی دندان‌ها نتیجه خوبی می‌گیرند، هر چند دلیل مفید بودن این دستگاه‌ها برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی کاملاً مشخص نیست.
- فیزیوتراپی: متخصص فیزیوتراپی حرکات کششی و تقویتی عضلات فک را به بیمار آموزش می‌دهد؛ همچنین از روش‌هایی مانند اولتراسوند، سرمادرمانی و حرارت مرطوب نیز برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی بهره می‌گیرد.
- تزریق: تزریق کورتیکواستروئید در مفصل برای برخی بیماران مفید است. در موارد نادر مشاهده شده است که تزریق بوتولینوم توکسین نوع A (بوتاکس و اقلام مشابه) در آن دسته از عضلات فک که برای جویدن به کار برده می‌شوند، درد ناشی از اختلال‌های مفصل گیجگاهی فکی را تسکین می‌دهد.
درمانهای جایگزین
تکنیک‌های پزشکی مکمل و جایگزین برای مدیریت درد مزمنی مفید هستند که اغلب بیماران مبتلا به اختلال مفصل فکی گیجگاهی از آن رنج می‌برند. درمانهای زیر برای اختلال مفصل فکی گیجگاهی توصیه می‌شود:
- طب سوزنی: متخصص آموزش‌دیده در زمینه طب سوزنی درد مزمن را از طریق فرو کردن سوزن‌هایی به نازکی تار مو در نقاط خاصی از بدن درمان می‌کند.
- تکنیک‌های تن‌آرامی: کاهش آگاهانه سرعت تنفس و کشیدن نفس‌های عمیق و منظم می‌تواند عضلات گرفته و منقبض را شل کند و در نتیجه درد را کاهش دهد.
- بیوفیدبک: دستگاه‌های الکترونیکی که انقباض عضلات خاص را تحت نظر دارد، در تمرین کردن تکنیک‌های تن‌آرامی مؤثر به بیمار کمک می‌کند.
- تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS): در این روش از جریان برق کم‌توان برای شل کردن عضله‌های صورت و مفصل فک و در نتیجه کاهش درد استفاده می‌شود. درمان TENS را می‌توانید با استفاده از دستگاه خانگی در خانه انجام بدهید یا برای بهره‌گیری از این روش درمان به مطب پزشکان مراجعه کنید.
جراحی اختلال مفصل فکی گیجگاهی
اگر روش‌های درمان غیرجراحی مؤثر نباشد، جراحی برای درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی توصیه می‌شود. سه نوع جراحی برای درمان اختلال TMJ انجام می‌شود، نوع جراحی به مشکلتان بستگی دارد:
- آرتروسنتز (تخلیه مایع مفصلی)
- آرتروسکوپی
- جراحی باز مفصل
درمان خانگی اختلال TMJ
خودتان می‌توانید اقداماتی را برای رفع علائم اختلال TMJ انجام بدهید. ممکن است پزشک معالجتان توصیه کند که درمانهای خانگی زیر را امتحان کنید.
داروهای بدون نسخه
داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs) مانند ناپروکسن یا ایبوپروفن درد و ورم عضلانی را تسکین می‌دهند.
استفاده از حرارت مرطوب یا کیسه یخ
کیسه یخ را به مدت 10 دقیقه روی سمت دردناک صورت و گیجگاه بگذارید. چند حرکت کششی ساده فک را انجام بدهید، البته اگر متخصص فیزیوتراپی یا دندانپزشک اجازه انجام این حرکات را به شما داده است. سپس یک حوله یا دستمال گرم را به مدت 5 دقیقه روی سمت دردناک صورت نگه دارید. این مراحل را هر روز چند بار تکرار کنید.
خوردن غذاهای نرم
ماست، پوره سیب‌زمینی، پنیر کاتیج، سوپ، خاگینه، ماهی، میوه و سبزی پخته، لوبیا و غلات را به برنامه غذایی‌تان اضافه کنید. غذا را به تکه‌های کوچک ببرید تا کمتر مجبور باشید آنها را بجوید. غذاهای سفت و تردی مانند هویج خام یا خوراکی‌های چسبناک مانند تافی و کارامل نخورید و لقمه‌های بزرگی برندارید که مجبور شوید دهانتان را کاملاً باز کنید.
حرکات حداکثری فک را انجام ندهید
خمیازه کشیدن و جویدن (به‌ویژه جویدن آدامس یا یخ) را به حداقل برسانید و فریاد نزنید، آواز نخوانید یا هر کاری را که لازمه‌اش باز کردن کامل دهان است، انجام ندهید.
دست را تکیه‌گاه چانه نکنید
گوشی تلفن را بین شانه و گوش نگه ندارید. حالت اندامی صحیح را تمرین کنید تا درد گردن و صورت کمتر شود.
تا جایی که می‌توانید دندان‌ها را کمی از هم دور نگه دارید
اگر دندان‌ها را کمی از هم فاصله بدهید، به فک فشار وارد نمی‌شود. گذاشتن زبان بین دندان‌ها نیز برای کنترل دندان قروچه در طول روز مفید است.
تکنیک‌های تن‌آرامی را برای کمک به شل کردن فک را یاد بگیرید
از پزشک معالجتان سؤال کنید که آیا به ماساژ یا فیزیوتراپی نیاز دارید یا خیر. مناسب بودن درمانهای کاهش استرس مانند بیوفیدبک را نیز بررسی کنید.
روش‌های پیشگیری از اختلال مفصل فکی گیجگاهی
ممکن است نتوانید از ابتلا به اختلال مفصل فکی گیجگاهی پیشگیری کنید، اما می‌توانید علائم را از طریق کاهش میزان استرس، بهره‌گیری از فیزیوتراپی و ورزش‌درمانی و مراجعه به پزشک برای یافتن راه‌حل دندان‌قروچه کردن مداوم شبانه کاهش دهید. استفاده از محافظ شبانه یا نایت گارد و مصرف گاه و بی‌گاه داروهای شل‌کننده عضله از جمله راه‌حل‌هایی است که برای دندان قروچه پیشنهاد می‌شود.
پرسش‌های متداول
اختلال مفصل فکی گیجگاهی قابل درمان است؟
اختلال مفصل فکی گیجگاهی دلایل متعددی مانند آسیب دیدن فک یا استرس مداوم دارد، بنابراین درمان علائم تأثیر مستقیمی بر درمان یا کاهش اختلال ناشی از آنها دارد. بااین‌حال علائم اختلال TMJ بسیاری از بیماران خودبه‌خود ظرف چند هفته یا چند ماه به کمک درمانهای خانگی بهبود می‌یابد یا حتی کاملاً از بین می‌رود.
اگر اختلال مفصل گیجگاهی فکی درمان نشود، چه اتفاقی می‌افتد؟
اختلال مفصل گیجگاهی فکی عارضه خطرناک و مرگباری نیست، اما اگر درمان نشود، ممکن است ناراحتی و تنش شدید مداومی را در فک و دور فک ایجاد کند. همچنین احتمال دارد مفصل‌های درگیر ملتهب شوند؛ حتی احتمال آسیب دیدن دندان‌ها وجود دارد.
ممکن است اختلال مفصل گیجگاهی فکی خودبه‌خود برطرف شود؟
در بعضی موارد ممکن است، البته رفع این اختلال به علت آن بستگی دارد. برای مثال اگر یک دوره استرس موقتی علت اختلال TMJ باشد، علائم احتمالاً پس از فروکش کردن استرس از بین خواهد رفت. اما اگر درد مفصل گیجگاهی فکی پیامد عدم هم‌ترازی فکها یا مرتب نبودن و روی هم قرار نگرفتن دندان‌ها باشد، احتمالاً مشکلات مزمنی دارید که فقط با درمان بهبود خواهند یافت.
آیا اختلال مفصل گیجگاهی فکی مشکلی جدی است؟
هرچند این عارضه کشنده نیست، اما می‌تواند عوارضی جدی برای سلامت دهان و دندان و سلامت عمومی بیمار به دنبال داشته باشد.
بهترین موقعیت خوابیدن برای بیماران مبتلا به اختلال مفصل گیجگاهی فکی چیست؟
به پهلو خوابیدن ضمن گذاشتن دست زیر بالش می‌تواند علائم اختلال مفصل گیجگاهی فکی (TMJ) را تشدید کند. این موقعیت خواب آسیب‌زننده باعث عدم هم‌ترازی سر و گردن می‌شود و احتمال شعله‌ور شدن درد مفصل گیجگاهی فکی را به شدت افزایش می‌دهد. بهترین موقعیت خوابیدن برای بیماران مبتلا به این اختلال خوابیدن به پشت است تا سر و گردن به نحو مناسبی در یک راستا قرار بگیرند.
پک گرمایی برای اختلال مفصل گیجگاهی فکی مفید است؟
گذاشتن کمپرس گرم روی مفصل فک عضلات اطراف فک را شل می‌کند؛ در نتیجه گرفتگی و تنش عضلانی که علت درد در حفره مفصل است، برطرف می‌شود. بنابراین گرم کردن ناحیه با کمپرس گرم یا پد گرمایی به مدت 15-20 دقیقه مفید است.
درمان اختلال مفصل گیجگاهی فکی چقدر طول می‌کشد؟
درمان اکثر بزرگسالان به‌طور متوسط 18 ماه تا سه سال زمان می‌برد. درمان‌هایی مانند ماساژ و کشش فک و گردن و تمرین‌های کاهش‌دهنده استرس درد را بلافاصله تا حدی تسکین می‌دهند. درهرحال مشخص شدن نتیجه نهایی درمان ممکن است چند هفته تا چند ماه طول بکشد.